نیازسنجی واژه ای است که در برنامه ریزی های کاربردی به وفور مورد استفاده قرار می گیرد. در واقع در صورتی که در فکر راه اندازی یک برنامه ی بهداشتی، آموزشی ، توسعه ای ، فقر زدایی یا هر نوع برنامه ی دیگری هستید در گام نخست باید به نیاز سنجی بپردازید.
نخستین پرسشی که در یک برنامه ریزی پاسخ داده می شود این است که نیازهای گروه هدف یا محیط مورد علاقه ی شما برای مداخلات آموزشی یا بهداشتی که انجام خواهید داد چیست؟ در واقع شما به چه نیازی پاسخ خواهید داد؟ چه مشکلی وجود دارد که اولویت بالایی دارد و شما منابع و توان محدود خودتان و گروه یا سازمانتان را برای رفع آن نیاز به کار خواهید گرفت؟ اگر در محیط نیازهای متعددی در رابطه با زمینه کاری شما وجود دارد چگونه این نیازها را اولویت بندی می کنید؟ این ها پرسش هایی است که در مبحث نیازسنجی پاسخ داده می شود. نیازسنجی یک مهارت مبتنی بر دانش است. در ادامه مقدمه ای بر نیازسنجی بیان می شود. اگر به این مبحث علاقه دارید در بخش نظرات سوالات بیشتری طرح کنید تا در پست های بعدی به جنبه های بیشتری از این مقوله پرداخته شود.
نیاز سنجی جامعه یا Community Needs Assessment
در نیاز سنجی جامعه منابع موجود در جامعه و موضوعات مورد علاقه جامعه شناسایی می شود. به عبارت دیگر نه تنها موضوعات و مشکلات یا نیازهایی که یک جامعه دارد سنجیده می شود بلکه منابع موجود هم شناسایی می شوند.
راه ساده ی این کار این است که به طور مستقیم از آدم های جامعه بپرسیم که چه مشکلات یا مسایلی در جامعه وجود دارد و آن ها چه موضوعی را نیاز اساسی جامعه می دانند. ولی این راه ساده را چگونه عملی کنیم؟ از چه کسانی بپرسیم؟ چطور بپرسیم؟
برای این کار گام های ذیل پیشنهاد می شود:
الف ) جمع آوری اطلاعات
۱- یک کمیته نیاز سنجی تشکیل دهید.
۲- صاحبان فرایند را شناسایی کنید. چه کسانی به این برنامه ربط دارند . مثلا شما می خواهید در زمینه کاهش انتقال ویروس اچ آی وی تلاش کنید. شما یک گروه غیر دولتی هستید. در این میان شبکه بهداشت و درمان شهرستان، دانشگاه علوم پزشکی استان، سازمان بهزیستی و سایر ارگان ها یا سازمان های مربوط به این موضوع را شناسایی می کنید.
۳- در مورد جامعه ی هدف اطلاعات جمع کنید. مثلا دریک شهرستان قرار است که برای کاهش حوادث ترافیکی کار کنید. ترکیب جمعیتی شهرستان چگونه است. می توانید از مرکز آمار ایران اطلاعات جمعیتی شهرستان را تهیه کنید. فرمانداری ها هم چنین اطلاعاتی دارند. ادارات بهداشتی هم دارند. بی دردسر ترین راه این است که این اطلاعات را از کتابچه های منتشر شده توسط مرکز آمارایران تهیه کنید.
۴- در مورد اهداف کمیته نیاز سنجی شکل گرفته با سایر اعضاء به توافق برسید .
ب) شناخت کارهای انجام شده
۱- قرار نیست که شما از اول شروع کنید. کسان دیگری قبلا این راه را رفته اند. در گام نخست ببینید که در حوزه‌ای که قرار است کار کنید قبلا چه کارهایی انجام شده است. در این مرحله، شما بررسی می کنید که در محیط مورد علاقه‌تان چه کارهایی انجام شده یا در حال انجام است. فراموش نکنید منابع محدود است و باید باری که روی زمین مانده بلند شود.
۲- یک مطالعه کتابخانه ای انجام دهید. اگر بتوانید از منابعی مثل Google.Scholar استفاده کنید به مقدار زیادی کار خوب که در این زمینه در دنیا انجام شده دسترسی خواهید داشت. به اینترنت مراجعه کنید. در موتورهای جستجوگر به دنبال مطلب مورد علاقه اتان بگردید. از زبان فارسی استفاده کنید . چه بسا کارهای خوبی را در زمینه کاریتان پیدا خواهید کرد. همین الان عبارت نیاز سنجی در برنامه های بهداشتی را جستجو کنید. خواهید دید که وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی یک برنامه ی نیاز سنجی در مراکز بهداشتی دارد که از همین فروردین ماه در بیشتر نقاط کشور برگزار خواهد شد. دستورالعمل های این برنامه را می توانید به راحتی در قالب Word Document پیدا کنید. این ها کارهایی است که انجام شده می تواند به شما ایده ی بهتری دهد. همینطور مطالب خوب دیگری پیدا خواهید کرد. مجددا واژه ی نیازسنجی آموزشی را جستجو کنید مطالب زیادی به زبان فارسی پیدا خواهید کرد. پس ادبیات موجود را زیر و رو کنید. احتمالا شما نخستین کسی نیستید که می خواهد دنیای بهتری بسازد کسان دیگری هم کارهای زیادی انجام داده اند که جا دارد بررسی کنید.
۳- در سازمان یا گروهی که این کار را انجام خواهید داد جستجو کنید ببنید چه منابعی در دست دارید که می تواند به این پروژه کمک کند.
ج) هدف گذاری کنید
۱- شما در حال طراحی یک پروژه ی نیاز سنجی هستید . برای این پروژه هدف گذاری کنید.
۲- مسوولیت های هر بخش را استخراج کنید تا این پروژه انجام شود. ممکن است که این پروژه ی نیاز سنجی توسط چند گروه انجام می شود باید مشخص شود که هر بخش چه کاری انجام خواهد داد.
۳- زمان بندی کنید . هر کاری چه وقت انجام خواهد شد. توسط چه کسی انجام خواهد شد. این ها را در یک جدول بنویسید.
۴- در این بخش گروه هدف را به طور دقیق مشخص کنید. شما قرار است که یک نیاز سنجی انجام دهید. مثلا شما علاقمند هستید که به بهبود وضعیت زنان سرپرست خانوار کمک کنید. شما از اداره ی آمار ، آمار جامعه ی هدف را گرفته اید. در این آمار می دانید که یک درصدی از جامعه زنان سرپرست خانوار است بنابراین برای نمونه گیری از این جامعه و فهمیدن این که این جامعه ی هدف چه نیاز هایی دارد تا حدزیادی آمادگی دارید.
* این مقاله، از مجموعه مطالبی است که در سال‌های گذشته توسط دانش‌آموخته‌گان و دست‌اندرکاران مدرسه، در وبلاگ مدرسه کارآفرینی اجتماعی پرتو منتشر شده است.