در بخش نخست در مورد ضرورت نیازسنجی و تعریف و مقدمات نیاز سنجی گفتگو نمودیم. در این قسمت تلاش می کنیم تا با دقت بیشتری در خصوص متدولوژی کار صحبت کنیم.
بدون شک این دو نوشتار کوتاه فقط در حد معرفی نیازسنجی است و به جزئیات بسیاری که از حوصله این نوشتار خارج است نمی‌پردازد.
متدولوژی :
بعداز آنکه تیم نیاز سنجی را تشکیل دادید و به یک توافق جمعی روی کاری که انجام خواهید داد رسیدید نوبت به جمع آوری داده ها می شود. درواقع تیم نیازسنجی است که مشخص می کند درچه چارچوبی کار خواهد کرد.
آماده سازی:
1- مشخص کنیدکه از چه اشخاصی اطلاعات خواهید گرفت. شما با توجه به پروژه اتان باید یک گروه هدف را مشخص کرده باشید. مثلا شما قصد دارید که به مشکلات مهاجران افغانی بپردازید. خوب برای نیازسنجی مهاجران افغانی به این گروه هدف مراجعه خواهید کرد. اگر پرسشنامه یا مصاحبه ای را به عنوان ابزار جمع آوری داده ها استفاده خواهید کرد گروه هدف شما این افراد خواهند بود.
2- برای کارتان یک راهبرد تعریف کنید. شما از چه طریقی می خواهید نیاز سنجی را انجام دهید. پرسشنامه ، مصاحبه ، بحث گروهی متمرکز یا استفاده از کارگاههای نیازسنجی با تکنیک های مشارکتی و یا…
3- چگونه داده ها را جمع آوری خواهید نمود؟ مثلا به منازل اشخاص مراجعه می کنید و پرسشنامه اتان را با گفتگو با گروه هدف تکمیل می کنید. یا پرسشنامه اتان را پست خواهید کرد. یا اینکه در مسجد محل جلسه ی بحث گروهی متمرکز ترتیب می دهید یا اینکه در مدرسه ی محل یک کارگاه مشارکتی برگزار می کنید. هر کدام ازاین روش ها نیاز به برنامه ریزی وامکانات مربوط به خود را دارد.
4- چگونه داده ها را آنالیز خواهید کرد. آیا داده ها را توصیف می کنید . یا آنالیز می کنید. اگرآنالیز می کنید آیا کدگذاری خواهید کرد و به صورت دستی کار را انجام می دهید یا با استفاده از نرم افزارهای داده های کیفی نتایج کارتان را تحلیل خواهید نمود. اگر پرسشنامه شما نتایج کمی تولید می کند چه روشی برای تحلیل این داده ها دارید. آیا از یک جدول اکسل استفاده می کنید یا از نرم افزارهای مربوط به تحلیل داده های کمی سود خواهید بردو.
5- درنهایت بعداز تحلیل داده ها چگونه داده ها را خلاصه و قابل ارایه می کنید. آیا برنامه ای برای ارایه نتایج کارتان به جامعه ی هدف دارید ؟
موارد پیش بینی شده در فاز آماده سازی اهمیت زیادی دارند. این موارد باید قبل از شروع کار روشن شوند. هر کدام از این موارد به منابع خاص خود نیاز دارد.
در اینجا مجددا به تعریف گروه هدف تاکید می کنیم.
گروه هدف باید خیلی روشن مشخص شود. آیا گروه هدف ساکنان یک محله هستند. آیا کاسبان محله هستند؟ آیا دانش آموزان هستند؟ آیا زنان سرپرست خانوار یا مهاجران افغانی هستند؟ گروه هدف باید به درستی مشخص شود. در نهایت نیاز سنجی انجام شده نیاز گروه هدف را مشخص می کند.
در نیاز سنجی فقط نکات منفی و ضعف های جامعه ی هدف مورد بررسی قرار نمی گیرند. در نیازسنجی باید نقاط قوت جامعه هدف و همچنین امکانات موجود در جامعه هم مورد بررسی قرار بگیرند. در نیاز سنجی در نهایت نیازهایی که دیده نشده است و کارکمتری برایشان شده کشف می شوند . پس لازم است که کارهایی که شده هم پیدا شوند .
تصور کنید جامعه ی مطلوب که به طور نسبی به نیازهایش پاسخ داده شده است در یک طرف باشد و وضع موجود در طرف دیگر. اگر بین این دو تا فاصله ای باشد می شود کارهایی که نشده . پیدا کردن این فاصله نتیجه ی کار نیاز سنجی است. یعنی نیازسنجی یک فاصله را پیدا می کند بین وضع موجود و وضع مطلوب. پس نمی شود فقط وضع مطلوب را دید باید وضع موجود را هم دید. باید کارهای خوبی که انجام شده را هم دید. بعد دید چه کاری روی زمین مانده تا انجام شود . هدف نیازسنجی این است که همه ی کارها دیده شود و در نهایت کارهایی که روی زمین مانده مشخص و برداشته شوند.
اجرا:
برای اجرای پروژه نیازسنجی باید یک ابزار ( یا چند ابزار ) جمع آوری داده ها را طراحی کنید.
راههای زیادی برای جمع آوری داده ها وجود دارد.
یک راهش استفاده از پرسشنامه است. بهتراست از پرسشنامه ای استفاده شود که قبلا امتحان شده . ما پرسشنامه را می آوریم و در جامعه ی هدف مورد استفاده قرار می دهیم. پرسشنامه برای جوامعی مناسب است که گستردگی دارند. و ما در نظر داریم که با یک نمونه گیری تصادفی نشان دهیم که نیازهای پیدا شده قابل تعمیم به همه جای جامعه یا ممکلت است. یک جورایی برای کارهای ملی و گسترده مناسب تر است.
روش های کیفی مثل مصاحبه ، بحث گروهی متمرکز یا کارگاههای مشارکتی نیاز سنجی با تعداد کمتری از افراد کار می کند. نتایج حاصل از این روش ها قابل تعمیم به کل جامعه نیستند. ما می توانیم بگوییم که در یک اردوگاه پناهندگان افغانی نشستیم و این نیازها را استخراج کردیم . نیازهای پیدا شده لزوما به معنای نیازهای همه ی مهاجران افغانی در سطح کشور نیست. فقط نیازهای اردوگاه مورد نظر ماست.
در واقع نتایج روش های کیفی معمولا قابل تعیم به کل مملکت نیست. در ابعاد کوچک کار می کنند چون نمونه گیری تصادفی و بزرگ نیست.
درروش های کمی معمولا نمونه گیری به صورت تصادفی انجام می شود وتعداد نمونه ها خیلی زیاد است پس می شود در خیلی از این مواد نتایج را تعمیم داد.
در سازمان های مردم نهاد که روی بهبود وضعیت زندگی ، معیشت و یا توسعه ی مناطق کار می کنند . بهتر است که در بیشتر موارد از روش های کیفی استفاده شود چون با تعامل بیشتر و دقیق تر می شود با جامعه ی هدف نیازهای واقعا پاسخ داده نشده را پیدا کرد.
برای هر کدام از روش های مورد اشاره ریزه کاری هایی وجود دارد. مثلا چگونه یک جلسه بحث متمرکز را طراحی و اجرا کنیم. اگر علاقمند به این ریزه کاری ها هستید در بخش نظرات بنویسید تا در پست های بعدی هر کدام از روش های مورد اشاره را با شرح و بسط بیشتری ارایه دهیم.
* این مقاله، از مجموعه مطالبی است که در سال‌های گذشته توسط دانش‌آموخته‌گان و دست‌اندرکاران مدرسه، در وبلاگ مدرسه کارآفرینی اجتماعی پرتو منتشر شده است.